Volta atrás, ata Portbou

Nun exemplar atrasado de El País Semanal veño de reler unha reportaxe sobre a realización, a cargo do director bonarense David Mauas, do documental Quién mató a Walter Benjamin..., adicado a esclarecer as circunstancias do falecemento do filósofo berlinés.

Dende que o seu corpo foi atopado nunha fonda na vila catalana de Portbou, o 26 de Setembro de 1940, a tese que primou foi a do suicidio. Segundo a señora Henny Gurland, que o acompañou durante os seus últimos días, un Benjamin moribundo confesoulle que se na véspera inxerira morfina dabondo coma para poñer fin á súa vida. Asi mesmo, todo segundo o testimonio de dona Gurland, no seu leito de morte entregoulle dúas cartas, unha para ela e outra para que lle la fixera chegar ao seu amigo, o tamén filósofo, Theodor Adorno. Isto unido a que confesara a súa intención de suicidarse oito anos antes, apuntalou a idea dunha morte voluntaria.

Sen embargo, David Mauas, que tivera o seu primeiro achegamento á figura do intelectual xudeu na Academia das Artes de Xerusalén, co estudo do texto A obra de arte na era da súa reproductibilidad técnica, reparou en que non existía ningúnha constancia desas dúas cartas de despedida. A persoa que avalara a versión que dende o principio se dera coma válida, así coma os demáis que poderían botar luz ao acontecido (o médico que constatou a defunción, ou o dono da pensión na que se aloxou as súas últimas catro noites) xa non viven. Ademáis, foi enterrado no camposanto, cousa vedada aos suicídas. Pero só son hipóteses, imposibles, cos datos coñecidos, de confirmar.

Tras serlle retirada a nacionalidade alemana o ano anterior, saíra ilegalmente de Francia camiño de Lisboa, onde podería embarcar cara os EUA; pero unha nova lexislación impedíalle cruzar España. Antes de ser prendido e deportado polas autoridades colaboracionistas do fascismo español, o máis probable, co que hoxe se sabe, é que Walter Benjamin decidira rematar el mesmo coa súa vida, antes de afrontar o que a burocracia nazi prevera para os do súa orixe. Lembrar a este pensador xenial que, ao igual que defineu Rahola a Heine, era demasiado xudeu para os europeos, e demasiado europeo para os xudeus, é unha bóa maneira de recuperar a memoria desa esquerda librepensadora que pereceu entre as ruínas de Europa. Morreron, na Segunda Guerra Mundial, e xa antes, no seu tráxico preludio español, non só millóns de persoas, senón tamén unha certa idea de modernidade que aínda non fomos quén de superar. E fainos tanta falla...

Conta Stephan Hessel, un dos amigos de Benjamin:

“Levaba sete anos de exilio. E aquel 1940, cando o exército alemán rondaba por todas partes, cando só Gran Bretaña resistía e Estados Unidos aínda era neutral... As democracias estaban desamparadas, e iso para el, que era un demócrata, representaba unha profunda sensación de desconfianza. Benjamin sinteu que tiña razón cando dixo que a Historia vai cara atrás, coma o anxo de Paul Klee.”

O Angelus Novus, tamén coñecido coma O anxo da Historia, foi mercado por Walter Benjamin no 1921, e dende entón o escritor levou esta pequena acuarela consigo no seu periplo por Europa. Só se separou dela na súa fuxida cara o exilio, depositándoo na Biblioteca Nacional de París, para que lle fora entregada en herdanza ao seu amigo Scholem. A viúva deste, á súa vez, legouno ao Museo de Israel en Xerusalén, onde se atopa na actualidade.

Benjamin deixou escrito deste anxo coas ás abertas e ollos pasmados: "ben quixera el deterse e espertar aos mortos e recompoñer o despedazado. Pero dende o Paraíso sopla un furacán que se lle enredou nas ás, e que é tan forte que o anxo non pode pechalas. Este furacán empúrrao irremediablemente cara o fururo, ao cal das as costas, mentres que os montóns de ruínas medran ata o ceo. Ese furacán é o que nós chamamos Progreso".

Denunciou Adolf Hitler, nun dos seus incendiarios discursos, que os xudeus infrinxiran dúas grandes feridas á Humanidade; a circuncisión no seu corpo, e a conciencia na súa alma. Deberíamos reivindicar a Walter Benjamin, non coma unha figura plana á medida das protocolarias homenaxes institucionáis, senón coma a persoa independiente que non seguiu máis programa ca o do seu desexo, á hora de vivir e tamén á de morrer. Coma a conciencia libre que foi.

[Máis: O porvir é longo, artigo de Antonio Muñóz Molina sobre a obra teatral San Xoán, de Max Aub; Máis alá da pintura: Paul Klee e Walter Benjamin unidos polo anxo da historia, de Ana González; Angelus Novus, de Andrés Devesa (cun texto das impresións de WB sobre o cadro); Angelus Novus, de Justo Serna]