Os comerciantes xudeus no século XIV

Vestimenta típica dos comerciantes xudeus na Idade Media. Autor: Hans Splinter. O curioso chapeu, que tamén foi empregado por musulmáns, pasou a ser obrigatorio para os varóns adultos logo do 1215 nos seus desprazamentos fora dos guetos.

Un artigo de María José Cano.

De todos é coñecido o papel desempeñado polas xudeus no sistema comercial ao longo da historia, e como ese papel se converte en protagonista, cando o escenario é o Mediterráneo e a época é a Idade Media.

Durante o século XIV, como nos séculos anteriores e posteriores, o bo desenvolvemento das transaccións comerciais dependía, en gran medida, das relacións persoais dos comerciantes, pois a precariedade das redes comerciais esixía unha confianza plena en todos e cada un dos nós da rede.


Un próspero negocio familiar e correlixionario

As relacións familiares no amplo sentido semítico –case tribal e clánico– eran as grandes protagonistas, pero cando estas fallaban, eran suplidas polas relacións de correlixionarios. No caso dos xudeus eran tan frecuentes unhas como as outras, cousa lóxica se entendemos que en todos os lugares constituían unha minoría relixiosa nun universo dominado polas relixións. En consecuencia, as redes comerciais estaban integradas por membros dunha mesma tradición relixiosa: xudeus con xudeus, cristiáns con cristiáns e musulmás con musulmás, se ben isto non impedía que os negocios si puidesen realizar entre membros alleos á propia comunidade relixiosa nas súas fases inicial e final. Concretamente, o comercio entre a Europa cristiá e os países musulmás dependía, en gran medida, dos comerciantes xudeus asentado nas ribeiras norte e sur do Mediterráneo, que comerciaban nos portos do sur con comerciantes musulmás, e no norte con cristiáns. A ética comercial entre os individuos das tres relixións abrahámicas era moi similar, o que facilitaba as transaccións comerciais ‘interrelixiosas'.

A maioría dos comerciantes xudeus pertencían a un grupo que se podería denominar como profesionais, que estaba integrado polas grandes comerciantes, os delegados, os representantes e os axentes ou intermediarios. Tamén se adicaban á mercadoría, de forma esporádica, viaxeiros que emprendían unha peregrinación a lugares santos, sobre todo a Xerusalén, ou estudosos que acudían a aprender con eruditos famosos, e que aproveitaban o longo camiño para comerciar e, coas ganancias, custearse parte da viaxe. Unhas veces os negocios eran seus propios, aínda que na maioría dos casos, eran por conta allea, sempre eran transacciones de menor envergadura que as dos comerciantes profesionais.

A abundante documentación conservada sobre os comerciantes xudeus mostra como, non todos eles pertencían á mesma clase social, pero tamén evidencia como existía un espírito de igualdade, só explicable pola responsabilidade compartida entre todos os actores dunha transacción comercial. Os documentos –contratos, cartas, libros de viaxes, etc. – mostran como o comercio estaba marcado pola inseguridade e a lentitude das comunicacións das rutas comerciais que, fundamentalmente, realizábanse en barco e en caravanas. Un bo resultado no negocio dependía de saber manter un fráxil equilibro entre os compradores, os vendedores e os intermediarios, que comezaba ao adquirir a mercancía nos lugares de orixe e concluía cunha boa venda no lugar de destino. Pero ese equilibrio dependía sobre todo das etapas intermedias nas que os produtos esperaban o seu seguinte destino, eran negociados –vendíanse para comprar outras mercancías– ou perdíanse. En consecuencia, a confianza entre todos os integrantes da rede comercial, era fundamental.

As redes estaban formadas sobre todo, por familiares das grandes comerciantes, como eran os fillos, os xenros e persoas moi próximas, que actuaban de delegados ou axentes. Estes eran os encargados de comprar e vender as mercancías e adoitaban residir nos enclaves comerciais máis importantes. A principios do século XIV, os comerciantes xudeus máis importantes procedían do mundo musulmán, así era frecuente atopar redes onde, por exemplo, un comerciante xudeu do Cairo tivese delegados residentes en enclaves situados no Occidente musulmán, que mantiñan a ruta entre Sijilmasa-Fez-ao-Andalus, desde onde se adentraban nos reinos cristiáns hispanos peninsulares, ou para Qairawán-Sicilia. Desde Sicilia volvíase a bifurcar a ruta, marchando unha para Europa por Italia, outra ao Levante mediterráneo e outra ao Cairo, sede central da rede, onde pola súa vez, recibíanse mercancías da India a través de Adén e o Nilo, que se importaban á Europa cristiá e ao occidente musulmán.


Auténticas sociedades mercantís

As relacións entre os comerciantes e os seus axentes e representantes, adoitábase manter de por vida e, incluso, perduraba de xeración en xeración. Estas relacións consolidadas, a veces convivían con outras esporádicas que se establecían para unha única transacción comercial. Ata principios do século XIV, as grandes comerciantes xudeu-árabes dispoñían de capital dabondo para financiar os seus negocios e expedicións comerciais, e todos os intermediarios recibían unha porcentaxe dos beneficios das transaccións.

Era frecuente que o grandes comerciantes se asociaran con outros comerciantes, creando auténticos ‘monopolios'. Estas sociedades reforzábanse con alianzas matrimoniais, se ben as sociedades estaban por riba desas alianzas, como se pode ver nalgún caso de divorcio, no que a sociedade perdura unha vez disolto o matrimonio. As sociedades mercantís repartían beneficios e financiaban operacións conxuntamente, pero as propiedades dos socios permanecían separadas. Este costume aplicábase incluso aos fillos; o seu estrito cumprimento variou duns lugares a outros e dunhas épocas a outras, se ben no norte de África practicouse, case sen variantes, a partir da época romana ata ben entrada a Idade Moderna.

Durante o século XIV, como no resto do medioevo, as xudeus, ao ser comunidades minoritarias, rexíanse polas súas propias leis tanto nos reinos cristiáns como musulmás, someténdose á xurisprudencia central só nos casos de litixios mixtos, é dicir con cristiáns ou musulmás. Esta situación confería uniformidade á lexislación que rexía a vida das xudeus desde Oriente a Occidente, o que facilitaba e fomentaba as relacións mercantís entre xudeus. Con frecuencia, na Idade Media, as grandes rabinos lexislaron sobre cuestións mercantís.


Mitos sobre os comerciantes xudeus

O feito de que as xudeus mantivesen unhas férreas redes comerciais, cun carácter bastante endogámico, e que estas estivesen rexidas polas súas propias leis, que eran descoñecidas e estrañas aos xentís, deu lugar á aparición de lendas en torno aos comerciantes xudeus, como eran a mítica riqueza dos comerciantes ou a súa dedicación á usura, pero non todos eran grandes comerciantes nin prestamistas. O que si é certo é que as lexislacións dos países xentís, nas que se lles prohibí a posesión e cultivo da terra, exercer cargos na Administración e a maioría das profesións liberarles, abocaron ás xudeus a exercer os oficios de comerciante e prestamista como únicos medios de poder conseguir unha mínima calidade de vida.

Outra das lendas sobre os comerciantes xudeus era a súa dedicación ao comercio dos artigos de luxo. É certo que había comerciantes xudeus que controlaban gran parte do mercado de obxectos ornamentais – pérolas, xemas, abalorios, lapislázuli, nácara, coral…– por canto que a relación prezo-volume era moi favorable, e en caso de persecución, algo demasiado usual, era fácil de ocultar e transportar. Por exemplo, estas eran as mercancías coas que comerciaban preferentemente os viaxeiros peregrinos e os estudosos debido ‘á súa comodidade'. O certo é que os xudeus comerciaban con todo tipo de xénero, sendo moi activos no mercado de minerais, que era o caso contrario, pois era necesario comerciar con grandes cantidades: o ferro importábano a partir da India a Arabia e desde alí, aos países do Mediterráneo, onde outras xudeus tiñan industrias de transformación. O cobre, o estaño, a prata e o chumbo, exportábanos desde ao-Andalus. O mercado do ouro foi outro no que os comerciantes xudeus xogaron un papel importante a partir dos primeiros séculos da Idade Media, este prezado metal traíano do África subsahariana vía Sijilmasa, e a partir do século XII, adoitaban importalo desde Sudán.

O por que da elección dunha ou outra mercancía debíase, en primeiro lugar, á demanda do mercado pero, en gran medida, tamén se debía ás actividades da comunidade á que pertencía a comerciante, pois unha práctica frecuente entre as xudeus foi o comerciar con produtos relacionados con industrias de transformación en mans de correlixionarios. Por exemplo, era moi frecuente cós xudeus de Al-Andalus comerciaran con seda e produtos relacionados coa industria téxtil, como era o chamado tinte vermello da India, que importaban desde India e Iemen a Granada para, despois, exportar a seda tecida e tintada. Tamén o liño exipcio exportábano a Tunisia e Sicilia para o seu tratamento e, tralo proceso, volvía a ser importado a outros países, incluído Exipto.


Venecia e Xénova controlan o comercio marítimo

A mediados do século XIV, as rutas tradicionais antes descritas, comezaron a declinar, e o comercio co Levante Mediterráneo experimentou un gran auxe; é nese momento cando as repúblicas marítimas italianas de Xénova e Venecia, comezan a controlar o comercio en detrimento dos países musulmás do Mediterráneo occidental. A esta mudanza contribuíu a expansión e consolidación –aínda que a toma de Constantinopla non se producíu ata 1453– do Imperio Otomano, que daría un novo ritmo ao comercio nesa zona. Os xenoveses e venecianos víronse forzados a estender as súas rutas para Siria, Exipto e Constantinopla. Como grandes enclaves comerciais continuarían as cidades exipcias de Alexandría e O Cairo, e os portos sicilianos; ao tempo, xurdirán outras novas bases comerciais como as illas de Corfú, Rodas, Chipre, os enclaves gregos de Salónica, Corinto ou Constantinopla ou as cidades sirio-libanesas de Trípoli, Alepo, Damasco, etc. É notorio como a poboación xudía deses lugares aumentou considerabelmente: as xudeus, atraídos pola prosperidade comercial desas cidades emigraron desde Occidente, sobre todo desde Italia e Sefarad. Por exemplo, cando en 1391 se deron os brotes de antixudaísmo nos reinos de Castela e Aragón, moitas xudeus que mantiñan contactos comerciais con comunidades hebreas do Levante, optaron por emigrar alí, xa que o nacente Imperio Otomano ofrecíalles maiores oportunidades e máis protección e liberdade.

O feito de que o dominio do comercio no Mediterráneo pasase de mans musulmás a mans cristiás, afectou profundamente aos comerciantes xudeus, pois a diferente consideración na que eran tidos –pobo do Libro uns e pobo deicida outros– reflíctese nas relacións cos comerciantes cristiáns plasmada nas leis. Tal é o caso que se deu na lexislación marítima veneciana que, durante os séculos XIV e XV, consideraba aos comerciantes xudeus rivais e, polo tanto, propuxo excluílos do seu sistema comercial. Aínda que estas normas nunca chegaron aplicarse, se limitarían a súa liberdade de movemento, así no século XIV, os comerciantes xudeus non poderán ser donos ou fretar as súas propias naves, senón que serán obrigados a usar os servizos marítimos dos países dominantes do comercio marítimo, que ese momento eran fundamentalmente Venecia e Xénova. Pero incluso no caso de que fosen aceptados tiñan problemas, algunhas veces eran as propias leis relixiosas xudías –dietéticas, pureza, festividades…– as que dificultaban súas travesías en naves xentís; outras eran os portos cristiáns aos que arribaban, nos que poderían ser considerados proscritos e perseguidos. Uns das grandes males dos comerciantes xudeus neste século vai ser o da pirataría; este problema, que afectaba a todos os comerciantes, era especialmente duro para as xudeus, que eran asaltados con máis saña e non eran defendidos coa escusa da relixión. Era frecuente observar como o número de cautivos xudeus era significativamente maior có das cristiáns, indiferentemente á relixión dos corsarios.


Confinados en ghettos

Nas cidades cristiás, incluso nas das colonias, os comerciantes xudeus, como outros ‘estranxeiros', eran obrigados a recluirse coas súas mercancías durante a noite en pousadas ou fondas, separados dos comerciantes cristiáns, pero esta separación era especialmente salientada no caso dos xudeus, que debían pernoitar en fondas ou albergues situados nos barrios xudeus. A existencia de pousadas ou hospicium exclusivamente xudeus na Alta Idade Media está ben documentada: un hospicium no call de Tortosa en 1328, un hospitium ventura hebrei en Bolonia a finais do século XIV ou un fondaco pertencente á coroa no Nápoles de 1317 do Rei Roberto.

Un exemplo claro da actitude para os comerciantes xudeus a finais do século XIV, é o de Venecia: Durante todo o medioevo, os venecianos mantiveron reservas coas xudeus, pero nunca houbo persecucións, e incluso no século XIV se lles concu o dereito de residencia estable na barriada do Véneto, e total liberdade para exercer os seus negocios. A bonanza comercial da cidade fixo que se asentasen numerosos comerciantes xudeus, entre eles algúns chegados de Sefarad. Continuóuselles autorizando a vivir dentro da cidade ata 1513, pero xa circunscritos á illa que se coñeceu como Gueto Novo, onde, a partir de 1516, se lles obrigou a vivir sen que puidesen abandonar o barrio despois da posta do sol.

A pesar de todas as dificultades coas que tiñan que bregar as xudeus nos territorios cristiáns, cando nas postrimerías de medioevo as institucións europeas desenvolveron un comercio máis moderno, baseado na implicación de investidores, moitos comerciantes xudeus adoptaron este novo sistema e prosperaron notablemente, fronte aos colegas que continuaron co sistema de negocios musulmán, moito máis personalista. Os comerciantes cristiáns asentados na zona do Levante, fixeron uso da súa condición de minoría para que os seus negocios se rigieran pola leis dos seus países de orixe, o que foi recoñecido polas autoridades musulmás. As xudeus fixeron uso dese dereito e acolléronse ás leis mercantís que éranlles máis favorables, xa fosen feixóns, musulmás ou de calquera país cristián.

A relación cos comerciantes cristiáns fixo que os comerciantes xudeus cambiasen moitos dos seus hábitos; por exemplo, a partir do século XIII cambiaron o camiño do comercio de diamantes traídos a partir da India, que ata aquela época se distribuía desde Exipto pero que, desde entón, vai pasar por Venecia, onde xudeus venecianos comezaron coa industria do talle de diamantes. A arte moderno do pulido do diamante orixinouse entón.

En resumo, pódese dicir que durante o século XIV, os comerciantes xudeus non só continuaron protagonizando o mesmo papel prominente no sistema comercial de Occidente que desempeñanran durante os séculos anteriores, senón que se abriron a novos horizontes, como eran os territorios eslavos.

Artigo publicado co gallo da exposición Ibn-Jaldún, entre Al-Andalus y Egipto. Pódese consultar o orixinal en castelán aquí.